”Hatha yoga is geen doel op zich, maar een middel om het denken te leiden, door de belemmeringen van onrust en ongemak die men in lichaam, ademhaling en zintuiglijke gewaarwordingen ervaart, weg te nemen” staat in yogaboeken. Hierdoor kan je ontspannen. Als je niet kunt ontspannen kun je het eigenlijke ware niet waarnemen, waardoor je vervreemd raakt van de werkelijkheid en dus ook van jezelf. Het evenwicht, de eenheid is dan verstoord.
Yoga streeft daarom naar een evenwicht tussen lichaam en geest, tussen gevoel en denken en tussen basale instincten en intuïtie. Er is een terugkeer naar je eigen centrum en een ontspanning. Hoe meer je terugkeert, des te groter wordt de ontspanning, want spanning heeft te maken met de relatie met de buitenwereld, waarin je allerlei dingen wilt en verlangt. Het heeft te maken met hoe jij in de buitenwereld staat. Maar ook met dingen die naar boven komen in je binnenwereld.
Spanning ontstaat door een verstoorde verhouding tussen inspanning en ontspanning. Door de balans hierin terug te vinden kun je terug keren naar een evenwichtige situatie. Stress betekent letterlijk spanning en brengt het lichaam in een staat van paraatheid. Het zorgt ervoor dat het lichaam zich gereed maakt voor actie. De hartslag neemt toe, de ademhaling wordt sneller en de spieren spannen zich aan. Deze lichamelijke reacties worden in gang gezet door het hormoon adrenaline. Door deze voorbereiding kunnen we weerstand bieden tegen bedreigingen die op ons afkomen (vecht- of vluchtreactie).
Lichamelijke reacties op stress kunnen aanwezig zijn, zonder dat we daar erg in hebben en zonder dat we ons (bewust) gestrest voelen. In het lichaam kunnen kleine en grote verkrampingen ontstaan waardoor de energie zich ophoopt in het lichaam. Langdurige spanning zorgt voor veranderingen in je spierspanning en lichaamshouding en kunnen daardoor voor veel kwalen zorgen.
Stress heeft geen negatieve bijwerkingen, zolang de ervaren spanning in goede verhouding staat tot de uitdaging en men de controle heeft. Langdurige stress zonder herstel is echter wel ongezond. Langdurige stress geeft door voortdurende aanspanning van spieren bijvoorbeeld hoofd-, nek- en rugklachten.
Maar ook in je gedrag kan dit negatieve gevolgen hebben. Het kan leiden tot angsten, depressie of woede wat zich kan uiten in prikkelbaarheid, oververmoeid zijn, hoofd- en bijzaken niet meer kunnen onderscheiden, je vastbijten in iets, overdreven sterk emotioneel reageren, je identificeren met je problemen, enzovoort. Dit zijn allemaal verdedigingsmechanismen die je gebruikt als je niet kunt ontspannen.
“Als je niet kunt ontspannen, kan je niet zien wat er echt is, waardoor je zicht op de werkelijkheid vertroebeld wordt.”
Ontspanning is het ontladen van opgelopen spanning, het vernieuwen van de energie. Ontspanning kun je niet afdwingen, het is geen actie of activiteit, maar het ontstaat als je de balans tussen inspanning en wilskracht kunt ervaren. Het ontspannen van het lichaam en de geest in stabiliteit en souplesse kan zorgen voor een diepe rust en concentratie. Hoe meer de spanning in je lichaam afneemt, hoe meer ook je gedachten kunnen verdwijnen. Voor geestelijke rust en helderheid is lichamelijke ontspanning dan ook vaak het startpunt.
We kunnen onze adem gebruiken om de geest tot rust te laten komen. De diepte van de ontspanning is af te lezen aan de traagheid en gelijkmatigheid van de ademhaling onder in de buik. Ontspanning verlaagt de bloeddruk, de hartslag wordt rustiger en dit heeft ook emotioneel en psychologisch zijn weerslag. Meer ontspanning maakt dat je jezelf meer bewust kunt zijn van je lichaam. Hoe meer ontspanning er ontstaat, hoe meer bewustzijn er bevorderd wordt. Zelfs tot op celniveau in je lichaam. Hoe meer balans er op alle lagen in je lichaam en geest ontstaat.
In de yoga kun je merken dat hoe meer je jezelf ontspant, hoe meer de bewegingsspieren kunnen ontspannen. Hierdoor ontstaan de asana’s meer vanuit de houdingsspieren en kun je meer vanuit je kern, vanuit balans werken. De eenheid in jezelf, met je Zelf en tussen jezelf en de wereld wordt hersteld. Door een goede (buik)ademhaling worden alle organen in de buik en ook de hartspier zacht gemasseerd en wordt het lichaam van voldoende zuurstof en energie voorzien. Ook het contact tussen de ademhaling en je gevoelens kan ook weer de gedachten beïnvloeden.
Door heel duidelijk de ademhaling te voelen en te ervaren kan de spanning minder worden. Daarbij kan ook geprobeerd worden de ademhaling wat te vertragen, waardoor je wat meer ontspannen raakt. Bij spanning neemt de ademfrequentie toe. Wanneer de ademfrequentie verlaagd wordt, zal de spanning ook wat dalen. Door bewust de adembeweging te koppelen aan een yogahouding vertraagt de ademhaling vaak.
Door middel van het spannen van spieren kan je ook de spierspanning juist verlagen. Inspannen om te ontspannen. Elke spier heeft een basisspanning. Wanneer je een spier spant (je maakt bijvoorbeeld een vuist) dan neemt de spanning in de spier toe. Nadat je de vuist loslaat daalt de spanning in de spier weer, maar hij daalt iets verder dan zijn beginspanning die hij had vóór het spannen. Daarna herstelt de spanning zich weer tot het normale beginniveau. Deze periode van verlaagde spanning heeft de spier nodig om te herstellen van zijn inspanning. Je spant, waarna de spier ontspant.