Je hebt ongetwijfeld al eens gehoord van de verschillende overlevingsroutes: ‘vechten, vluchten, bevriezen’. In het Engels staan deze bekend als fight, flight, freeze. Maar er is nog een vierde route, en dat is fawn, oftewel pleasegedrag. Deze vier mechanismen maken deel uit van het stresssysteem en hebben invloed op ons gedrag, zowel op positieve als negatieve wijze. In dit blog vertel ik je alles wat je moet weten over deze routes en hun impact op ons leven.
Het is essentieel om te erkennen dat overlevingsroutes zeer waardevol kunnen zijn. Wanneer bijvoorbeeld een auto met tachtig kilometer per uur op je afkomt, activeert je systeem automatisch de vluchtrespons, waardoor je instinctief opzij sprint om de auto te vermijden. Echter, wanneer je traumatische ervaringen hebt meegemaakt, kunnen deze overlevingsroutes ervoor zorgen dat je de wereld op een andere manier bekijkt en voornamelijk vanuit je zenuwstelsel reageert, zelfs als dit niet volledig overeenkomt met de werkelijke situatie. In gevallen waarin je volledig vastzit, kan dit gedrag een standaardreactie worden.
Stel je eens voor dat je in een stressvolle situatie zit. Wat gebeurt er dan in je hoofd en lichaam? Je reactie kan worden onderverdeeld in vier categorieën van waaruit je autonome zenuwstelsel reageert:
• Vechten: In deze situatie voel je je bedreigd en wil je jezelf en je omgeving verdedigen en daarmee alles onder controle houden. Je lichaam komt als het ware in een strijdmodus terecht. Je ervaart intense boosheid, hebt de neiging om dingen kapot te maken en reageert defensief. Naast explosief gedrag kan dit zich ook fysiek uiten, zoals knarsetanden, huilen of een branderig en onrustig gevoel in de maag.
• Vluchten: Hierbij wil je letterlijk of figuurlijk aan de situatie ontsnappen. Je vermijdt confrontaties en blijft liever stil of loopt weg. Maar vluchten kan ook figuurlijk zijn, bijvoorbeeld door jezelf te verliezen in werk, perfectionisme of moeilijk stilzitten. Zowel je lichaam als geest zijn onrustig.
• Bevriezen: Wanneer de situatie spannend wordt, kom je vast te zitten. Het voelt soms alsof je een black-out hebt en je kunt niet meer voor- of achteruit. Dit uit zich vaak in geen beslissingen kunnen nemen, uitstelgedrag en isolatie, met lichamelijke klachten zoals een bleke huid, een bonzend hart, vergrote ogen en een trage hartslag.
• Pleasen: In deze reactie wil je het altijd anderen naar de zin maken. Je voelt je veilig wanneer anderen gelukkig zijn, maar hierdoor kun je je eigen grenzen niet meer aangeven. Je praat mee met anderen, komt niet op voor je behoeften. Je bent afhankelijk van anderen en voelt jezelf uitgeput. Het leven lijkt overweldigend.
Hoewel de overlevingsroutes soms worden beschouwd als vier afzonderlijke systemen, is het ook mogelijk dat ze in combinatie optreden. Dit kan gelijk verdeeld zijn, maar soms heeft een van de routes de overhand. Je kunt dit eigenlijk zien als een soort ladder. Bovenaan de ladder voel je je veilig. Je bent ontspannen, sociaal betrokken, enzovoort. Maar als er iets gebeurt dat te overweldigend is voor je zenuwstelsel, dan glijd je omlaag op de ladder. Bijvoorbeeld naar vechten of vluchten. Als dat niet werkt, kun je naar pleasegedrag gaan. En als dat ook niet meer werkt, dan beland je uiteindelijk bij bevriezen, omdat je systeem dat als reactie heeft aangeleerd.
Hoe jonger deze overlevingsroutes ontstaan in je leven, hoe dieper deze stressrespons in je systeem verankerd kan zijn. En hoe vaker je een bepaalde route gebruikt, hoe meer het ingesleten raakt. Maar het is belangrijk om te weten dat dit omkeerbaar is. Je kunt leren om met deze routes om te gaan.
Deze routes heb je niet in één dag verankerd en het kost tijd om ze te veranderen. Daar moet je zelf doorheen, maar je hoeft het niet alleen te doen. Daar kan en wil ik je graag bij helpen. Bijvoorbeeld met behulp van de groepstraining Overwin de Chaos in je Hoofd die binnenkort van start gaat. Hier vind je meer informatie en de data.